Джалал-Абад облусу, Базаркоргон району, Могол-Коргон айылы Эски пестициддердин талкаланган сактоочу жайы

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Координаттар: 41.040794, 72.723921



Эң чоң антропогендик таасирге, КРнын түштүк аймактарында Жалал-Абад облусу кабылган. Көпчүлүк складдар талкаланды жана мурда сакталган УПнын аймактык жылышы/жайгашуусу белгисиз. Ошондой эле инвентаризация учурунда белгисиз УП менен булганган мурдагы складдардын көптөгөн аймактары табылган, пестициддердин жерге жана жер астындагы сууга сиңүүсү менен булганган упаковкалар. Жалал-Абад облусунда өткөн инвентаризациялардан 11ден ашык участок бөлүнүп берилген, дагы 8 кошумча участок ДХЗКРдин аймактык өкүлдөрү тарабынан көрсөтүлгөн. Жалпы 19 участок текшерилген.

Негизги объектилер Сузак-А, Сузак-Б, Ала-Бука жана Жыл-Колдогу көмүү жайлары болуп саналат. 1973-жылы Сузак А көмүүсү Ак-Чабыр аймагында, Жалал-Абад облусунун Сузак районунда жүргүзүлгөн, анда жалпы 2000 - 3000 тонна эски пестициддер көмүлгөн. Көмүү жайы чыпкаланган, бирок кирүү эркин. Бул иш кичи гранттар программасынын эсебинен жүргүзүлгөн. Күзөт бар, бирок күзөт үйү талкаланды. Жакында жүргүзүлгөн казуулар боюнча издер табылган.

1970-1980-жылдары Сузак Б көмүү жайында Таш - Бака Кунгей аймагында, Кызыл-Байрам айылына жакын көмүүлөр жүргүзүлгөн. Мамлекеттик экология жана климат комитетинин (ГКЭК) маалыматына ылайык, жалпы 1300 тоннадай ар кандай УП көмүлгөн. Азыркы учурда көмүү жайы канааттандырарлык абалда (чыпкаланган, күзөт үйүнүн жанында видеокамералар бар, күн панелдери менен автономдуу электр менен камсыздоо). Жакында жүргүзүлгөн казуулар боюнча издер табылган жок.

Ала-Букада көмүүлөр тиешелүү каттоодон өтпөгөн. Складдан (мурунку пестициддер склады талкаланды) «Агро Химия» өндүрүш ассоциациясынын бардык УПлары 200 м түштүккө көмүлгөн. Бул аймакта ташталып келген топурак менен пландаштырылган, чоң аянт курулуш үчүн даярдалган. Пестициддер боюнча топуракты мониторинг жүргүзүү зарыл.

Жыл-Колдогу көмүү жайы УПларды алуу болгонун көрсөтөт, алардын көпчүлүгү кайтарылгыс жоголгон болушу мүмкүн. Участоктун бетинде эски казуулар боюнча издер бар. Жакында терең чокулар менен дагы бир жер табылган, топурактын булгануусу мүмкүн. Айланасында мал жайгашкан жайыттар бар. Көмүү участогу кичинекей өрөөндө жайгашкан. Уч-Коргон складдарынан бардык пестициддер ушул жерге алып келинип, көмүлгөн. Жергиликтүү тургундардын айтымында, көмүлгөн запастар негизинен инсектициддер болгон; ири мүйүздүү мал пестициддер менен иштетилген (болжолдуу ДДТ).
Текшерүү учурунда 6 участок жеке менчикте, жарым-жартылай же толугу менен талкаланып калган складдар менен аныкталды. Аймакта жыт, УП же жер бетинде издер жок. Жер бетиндеги издердин жоктугу таза топурак менен жабылышы мүмкүн жана топурактын булгануусу жокко чыгарылган жок. Участоктордун ээлери эски УПлардын жайгашкан жерлерин билбешет.

Учурда көмүү жайларында кайра упаковкалоону жана сактоону талап кылган УПнын так саны аныкталган жок. Мурунку складдарда 10 куб.м. УПдан ашык калды. Булганган топурактын болжолдуу саны 60 куб метрден ашык.
ГЭФ-ЮНЭП долбоору «Централдык Азия өлкөлөрүндө (Кыргызстан, Тажикстан) ДДТ камтылган калдыктарды термикалык эмес иштетүүнү көрсөтүү» Сузак-А, Сузак-Б көмүү жайларында калдыктарды жок кылууну пландаштырууда. Бул иштер долбоордук документацияны иштеп чыгуу, калдыктарды жок кылуу технологиясынын мамлекеттик экологиялык экспертизасынын оң жыйынтыгын алуу, ТЭО, ОВОС, ошондой эле жок кылуу процессинин бардык этаптарында айлана-чөйрөгө СОЗдун мүмкүн болгон эмиссияларын мониторинг жүргүзүү менен коштолушу керек.

Бүгүнкү күндө, эски пестициддерди инвентаризациялоо боюнча мурдагы долбоорлордун көптүгү менен, улуттук мыйзамга карабастан:
• калдыкдардын курамы боюнча лабораториялык маалыматтар базасы жок;
• калдык паспорттору жок;
• эски пестициддердин абалын мезгил-мезгили менен мониторинг жүргүзүлбөйт (тек гана эл аралык долбоорлордун алкагында);
• калдыктарды сактоо жана жок кылуу үчүн жооптуу аткаруучу орган жок;
• эски пестициддерди, анын ичинде СОЗды анализдөө үчүн лабораториялардын потенциалы жетишсиз;
• текшерүү органдарында эски пестициддердин курамы боюнча маалымат жок;
• эски пестициддер жайгашкан жерлердеги айрым складдардын/жерлердин ээлери боюнча кошумча изилдөө жүргүзүү зарыл.
• жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын, текшерүү жана көзөмөл органдарынын кызматкерлерин окутуу зарыл;
• опастык калдыктар менен туура эмес иштөө үчүн жоопкерчиликти күчөтүү зарыл.

Жыйынтыктар
Стокгольм конвенциясына ылайык СОЗ (6-берене (d) (ii)) СОЗ камтылган калдыктар жок кылынууга тийиш. Эски пестициддерди жок кылуунун экологиялык жактан кабыл алынуучу жолдорун издөөгө, калдыктардын так курамы керек. Бул үчүн лабораторияларды жабдуу, персоналды окутуу, ГОСТ ISO/IEC 17025-2019 боюнча аккредитация сертификатын алуу маселесин чечүү керек.

Мындан тышкары, эски пестициддер менен булганган жерлердин абалын дайыма көзөмөлдөө жана калдыктарды убактылуу сактоо складуна кайра упаковкалоо жана жайгаштыруу керек, улуттук мыйзамдын талаптарына жооп бериши керек. Кайра упаковкалоо, убактылуу сактоо складын куруу жана жок кылуу ОВОС процедурасы менен коштолушу жана мамлекеттик экологиялык экспертизадан оң жыйынтык алынышы керек. Бардык калдыктар үчүн ээсинен калдык паспорттору талап кылынат, опастык калдыктарды сактоого уруксаттар алынуусу керек.

Опастык калдыктарды сактоо жана жок кылуу процессинин өзү табигый коргоо текшерүү органдарынын көзөмөлүндө болушу керек.
Бул үчүн инвентаризация натыйжасында алынган маалыматтарды максималдуу легалдаштыруу процесси башталууга тийиш.
Өткөн инвентаризациялар эски пестициддерди башкаруу системасын түзүүгө негиз болгон жок. Натыйжада, көзөмөлгө алынбаган опастык калдыктардын чоң көлөмү айлана-чөйрөгө, жашоого жана эски пестициддер жайгашкан жерлерде жашаган калктын ден-соолугуна коркунуч туудурду.

Эски пестициддерди (УП) инвентаризациялоо боюнча толук отчет Чүй, Талас, Нарын, Ысык-Көл, Жалал-Абад, Ош жана Баткен облустары